معمای غواصان شهید و عملیات لو رفته
پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) : تاریخ ایرانی: یک هفته پس از کشف پیکر ۲۷۰ شهید غواص در عملیات کربلای ۴، بازتاب*ها از چگونگی شهادت و نحوۀ عملیات در رسانه*ها و شبکه*های اجتماعی همچنان به قوت خود باقی است. فرمانده کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح ** خبر داده بود که «این پیکرهای مطهر متعلق به غواصان عملیات کربلای ۴ است که با دستان بسته به شهادت رسیده و زنده به گور شدند.» او همچنین اضافه کرد: «برخی پیکرهای مطهر این شهدا زمانی که کشف شد، هیچ جراحتی نداشتند و متوجه شدیم که آن*ها زنده به گور شدند و امروز همین جنایات توسط تکفیری*ها در کشورهای مسلمان رخ می*دهد.» سردار سیدمحمد باقرزاده با اشاره به محل شهادت این غواصان گفت: «پیکرهای مطهر پنج شهید در منطقه فاو، ۱۷۵ شهید در منطقه ابوفلوس، هشت شهید در شلمچه، ۲۱ شهید در مجنون، ۴۰ شهید در شرق دجله و جاده خندق و ۲۱ شهید در منطقه زبیدات کشف شد.»
در روزهای پس از تشییع پیکر این شهدا، برخی از مقامات و فرماندهان جنگ دربارۀ شب حادثه و پیامدهای آن و همچنان رویکردی که مسئولان نظام در اتخاذ چنین سیاست جنگی داشته*اند نیز سخن گفته*اند.
تاکنون درباره عملیات کربلای ۴ کمتر گفته و نوشته شده است. بخشی از این کم*گویی*ها، بواسطه عملیات سنگین و استراتژیک کربلای ۵ بود که مدت کوتاهی پس از آن روی داد. عملیاتی که هدف از آن تصرف شهر بصره و البته بهره*برداری از پتانسیل نیروهای شیعه* این شهر برای ادامه تصرفات در خاک عراق بود. عملیات کربلای ۴ یازده ماه پس از عملیات والفجر ۸، در سوم دی ماه ۱۳۶۵ آغاز و بیشتر از دو روز نیز ادامه نیافت. عملیات کربلای ۵ دو هفته پس از آن ـ هیجدهم دی ماه ۶۵ ـ آغاز، اما حدودا سه هفته به طول انجامید. دو عملیاتی که یکی ـ کربلای ۴ ـ حاصل ضروریات ناشی از تنگناهای جنگ و دیگری ـ کربلای ۵ ـ بر اثر ناکامی*های واپسین عملیات اجرا شد.
در هر دو عملیات، تلفات نیروی انسانی چشمگیر بود و کمی بعد از آن، فضای مناطق پشت جبهه و اغلب شهرهای کشور را ملتهب ساخت اما باور جدیدی در بین سیاست*گذاران نظام تقویت کرد که تصرف خاک دشمن و استقرار نیروهای نظامی ایران در بخش*هایی از خاک عراق تقریبا ناممکن است و یا هزینه این ریسک آنچنان افزایش یافته که حالا دیگر ۶ سال پس از استمرار جنگ، نیروهای ایرانی آمادگی خود را برای اجرای آن از دست داده*اند. شاید شکست عملیات کربلای ۴ و نیز ناکامی در اهداف عالی عملیات کربلای ۵ این تردید را به یقین مبدل کرد که ایران توان لازم برای دستیابی به شعارهای خود را از دست داده است.
اهداف نظامی عملیات
هدف نظامی ایران در هر دو عملیات، تصرف شهر بصره و تهدید جاده صفران ـ بصره بود که هر دوی آن محقق نشد. اگرچه در عملیات دوم، ضربات رعدآسایی به دشمن وارد شد و تصرفاتی نیز به همراه داشت و تا ۵ کیلومتری شهر بصره هم پیش رفت اما به نسبت توقعات و مطالبات فرماندهان نظامی ایران، نتیجه موثری در برنداشت.
عملیات کربلای ۴، پس از کربلای ۲ ـ در منطقه حاج عمران ـ دومین عملیات نظامی ایران بود که دشمن از وقوع آن آگاهی کامل داشت و تمهیدات مستحکمی در مقابله با نیروهای ایرانی پیش*بینی کرده بود. عملیات کربلای ۴، اگرچه طی ۴۸ ساعت منجر به توقف شد اما هجمه و بار سنگین عملیات در کمتر از نصف روز به پایان رسید. یحیی رحیم صفوی از فرماندهان **** پاسداران، بعد*ها در گفت*وگویی به کیفیت و کمیت آن اشاره کرد: «برای این عملیات ۳۰ هزار پاسدار رسمی به جنوب اعزام شده بودند. عملیات کربلای ۴ در** همان نیم روز مجبور به توقف شد زیرا بررسی ما در** همان چند ساعت شروع عملیات نشان داد که نیروهای عراقی به تمام محورهای مورد نظر عملیاتی ما آگاهی کاملی داشتند. بعد از این مساله تصمیم به اجرای عملیات جدید در کنار شرق بصره گرفته شد. انجام این عملیات از نظر سیاسی و شرایط خاص آن زمان بسیار حیاتی و مهم بود و بر این اساس تجهیزات زیادی برای آن فراهم شد.»(۱)
بر اساس همین روایت، تعداد شهدای عملیات کربلای ۴، بالغ بر هفت هزار و ۶۵۱ رزمنده ایرانی به ثبت رسید که ۴۰۰ نفر از آن*ها از فرماندهان نظامی ایران بودند. همچنین ۵۳ هزار و ۲۹۹ نفر مجروح و ۳ هزار و ۵۲۲ نفر نیز مفقودالاثر شدند.
آگاهی یا ناآگاهی از نشت اطلاعات
از روایت فرماندهان و دست*اندرکاران عالی نظام این*گونه استنباط می*شود که آنان از درز اطلاعات به دشمن آگاهی نسبی داشته و در سال*های پس از جنگ کم و بیش همگان به آن اشاراتی کرده و دست*کم هیچ*کدام آن را نفی نکرده*اند. از سوی دیگر، ضرورت و جبر مقدرات جنگ این باور را ایجاد کرده بود که امکان توقف آن ناممکن و اساسا در آن مقطع زمانی، که جنگ به تدریج برای نظامیان فرسایشی و برای غیرنظامیان بیش از حد کسل*کننده شده بود، آلترناتیو دیگری نبود. بنابراین فتح بصره می*توانست نقطه تعیین*کننده*ای در سرنوشت جنگ باشد.
با مروری بر خاطرات آیت*الله هاشمی رفسنجانی، فرمانده اصلی جنگ می*توان دریافت که او نیز از وجود چنین نشت اطلاعاتی به دشمن آگاهی داشت. اما در خاطرات خود به نوعی این واقعیت را بازتاب می*دهد که گویا دقیقا در هنگام شروع عملیات متوجه چنین درز اطلاعاتی می*شود: «با شروع عملیات مشخص شد که دشمن از طرح عملیات خودی آگاه بوده و با آمادگی و هوشیاری کامل مهم*ترین معبر عملیاتی یعنی معبر کم عرض آبی «ام الرصاص» (تنگه هرمز) را مسدود کرده است و در نتیجه با وجود برخی پیشروی*ها، ایران از رسیدن به اهداف خود باز ماند.»(۲) وی سپس در این باره می*افزاید: «ساعت هفت صبح و قبل از اخبار رادیو، اهواز اعلان وضعیت قرمز کرد. این به معنای تحرک هواپیمای دشمن است. تلفنی اطلاع دادند که آقای سنجقی می*آید و اخبار حمله را می*آورد و گفتند به اهداف اولیه نرسیده*اند... بالاخره آقای سنجقی آمدند و معلوم شد به جز دو سه محور موفقیت نداشته*ایم. کم کم روشن شد که از منطقه شلمچه و جزایر بوارین و ماهی عقب نشسته*اند و از جنوب جزیره مینو که عبور کرده بودند و سرپل قابل توجهی، آن طرف اروند به دست آورده بودند نیز عقب نشسته*اند. جزیره* ام الرصاص را در تصرف دارند ولی گفتند در بیانیه نیاید که معلوم می*شود تثبیت نشده*اند.»(۳)
اما در کنار این روایت*ها، خاطره*ای از حسام*الدین آشنا نشان می*دهد وقتی محل استقرار او در ساعات اولیه عملیات، مورد اصابت توپ نیروهای عراقی قرار گرفت و مجروح شد، تازه متوجه این حقیقت هولناک می*شود که بخش مهمی از دست*اندرکاران نیروهای پشتیبان، از زمان دقیق عملیات آگاهی نداشتند. چندانکه در خاطرات خود گفته دشمن و منافقین از وقوع عملیات اطلاعات کافی داشتند اما نیروهای پشتیبان خبری از آن نداشتند: «شروع شلیک قبضه ما ساعت ۱۰ شب بود. من در زیرزمین خانه ماسوره*ها را می*پیچیدم که نا*گهان در ساعت ۱۰:۴۵ دقیقه قبضه مورد اصابت توپ دشمن قرار گرفت و خانه خراب شد... در خانه کناری قبضه بود ولی نفرات نبودند. خودم را به خیابان رساندم. آمبولانسی مجروح جمع می*کرد. مرا هم از کف خیابان جمع کرد. اول به یک درمانگاه نزدیک خط و بعد به بیمارستان صحرایی امام علی منتقل شدم. صحنه*های دلخراشی که در این بیمارستان دیدم تا آخر عمر همراهم خواهد بود. فقط می*توانم بگویم که مجروحان قبل از ما می*گفتند وقتی به بیمارستان رسیده*اند کادر درمانی به آن*ها گفته بودند که آمادگی عملیاتی نداشته*اند چرا که به دلیل حفاظت بالای عملیات آن*ها را خبر نکرده*اند. نمی*دانستم بخندم یا گریه کنم. عراق و منافقین از عملیات خبر داشتند ولی کادر درمانی بی*خبر بود.»(۵)
نقشه و گستره عملیات کربلای ۴
نقشه و طرح عملیات کربلای ۴ بر اساس اسناد منتشر شده به چهار منطقه شلمچه، ابوالخصیب، مقابل *ام الرصاص و جزیره مینو محدود شده که به لحاظ مانور جنگی، آتش، عقبه و پشتیبانی به هم وابسته*اند. بر همین اساس هر یک از چهار منطقه فوق به عنوان خط حد یک قرارگاه عملیاتی تعیین شد. قرارگاه نجف، از شمال پنج ضلعی شلمچه تا جزایر بوارین و *ام الطویله، پیشروی در محور شلمچه را بر عهده داشت. قرارگاه قدس، انجام حرکت اصلی عملیات با عبور از تنگه *ام الرصاص، بوارین و پیشروی در محور پتروشیمی و ابوالخصیب؛ قرارگاه کربلا، مقابله با پاتک دشمن از مقابل جزیره* ام الرصاص، تامین کل منطقه و پیشروی تا جاده*های دوم و سوم و بالاخره قرارگاه نوح، تامین جناح چپ و پیشروی در مقابل جزیره مینو را بر عهده داشتند. همچنین، یگان*های تحت امر این قرارگاه*ها می*بایست طی شش مرحله به اهداف نهایی خود از شمال به تنومه و از جنوب به پشت کانال بصره می*رسیدند.
طراحی و ایده اصلی عملیات
اما ایده اصلی این عملیات، با چه تحلیلی و از سوی چه کسی طرح و چگونه به دیگران منتقل و اجرای آن را باورپذیر نمود؟ ایده*ای که به دور از ارزش داوری به هر جهت، آینده و سرنوشت جنگ را قطعی کرد. ایده اصلی تصرف شهر بصره را آیت*الله هاشمی طرح و بسیار کوشش کرد آن را به کرسی بنشاند. امام و برخی از فرماندهان نظامی گرچه مخالف آن بودند اما بعد*ها همراه ایشان شدند. هاشمی در خاطرات خود در این باره گفته است: «برای اولین بار، بحث مهمی را با آن*ها در میان گذاشتم که عکس*العمل*های متفاوتی داشت؛ بعضی پسندیدند و بعضی نپسندیدند. گفتم، نظر من و بعضی از مسئولان رده بالای نظام این است که اگر یک عملیات موفق در داخل خاک عراق انجام دهیم و منطقه*ای از دشمن را تصرف نماییم که با آن بشود بعد از [پذیرش] آتش*بس، بر عراق فشار آوریم و حقمان را بگیریم، باید با آتش*بس موافقت شود...»(۶)
به گفته هاشمی، «بعد از عملیات خیبر من که مسئول جنگ بودم، سیاستی داشتم که هیچ وقت مورد تصویب امام قرار نگرفت، اما رد هم نشد. امام می*دانستند من چنین سیاستی دارم. [...] این سیاست مبتنی بر تصرف مناطقی با ارزش در داخل عراق بود که بتوانیم با تکیه بر آن اولاً عراق را با استفاده از مکانیسم مبادله زمین از کشور خودمان بیرون کنیم، ثانیاً حقوق خودمان را بگیریم.» وی سپس می*افزاید: «برخی از پاسداران با من مخالف بودند و می*گفتند امام می*گوید «جنگ جنگ تا پیروزی» و شما می*گویید «جنگ جنگ تا یک پیروزی»، من می*گفتم در هر حال از امام اطاعت خواهم کرد، اما نظر من این است، می*گفتم اگر این کار را بکنید، جنگ تمام می*شود. اما آن*ها قبول نداشتند.»(۷)
ایده*ای که برخی از فرماندهان در** همان زمان هم منتقد آن بودند. آن*ها مطمئن بودند که با یک عملیات بزرگ نمی*توانند دشمن را کاملا به زانو در آورند. محمداسماعیل کوثری یکی از فرماندهان جنگ این باور آیت*الله هاشمی را چنین کالبدشکافی می*کند: «آقای رفسنجانی و تمام کسانی که با ایشان همراهی داشتند نظرشان بر این بود که باید با یک عملیات بزرگ جنگ را خاتمه بدهیم، این در صورتی است که حضرت امام خمینی دائما می*فرمودند که «جنگ جنگ تا رفع فتنه» حتی در اواخر هم اعلام کردند «جنگ جنگ تا رفع فتنه در عالم» در نتیجه در مدت زمان جنگ آقای رفسنجانی مدام به دنبال این بودند که یک عملیات بزرگی انجام شود و جنگ تمام شود. در صورتی که به نظر من اینجا اشتباه استراتژیک ایشان این بود. اما چون ایشان از طرف حضرت امام بودند حرف ایشان برای همه ما قابل عمل بود و به تصمیمات ایشان عمل می*کردیم. به صورت کلی اشتباه استراتژیک آقای رفسنجانی این بود که خیال می*کردند که با یک عملیات بزرگ کار را به نتیجه برسانیم آمریکایی*ها کوتاه می*آیند، در صورتی که اشتباه بزرگ بود.»(۸)
کوثری معتقد است «شدت شکست در عملیات کربلای ۴ به حدی بوده که اکبر هاشمی رفسنجانی در جلسه فرماندهان **** به آن*ها گفته نمی*تواند خطبه*های نماز جمعه تهران را بخواند چون نمی*داند باید به مردم چه بگوید...» وی اضافه می*کند که هاشمی رفسنجانی با انتقاد از آشفتگی فرماندهان گفته است که «در همین جلسه ۲۵ تن از فرماندهان **** آمدند و صحبت کردند و حرف ۲ نفرشان هم یک جور نبود...»(۹)
بدین سان، تجربه*ای که می*توانست با مدیریت مطلوب و برآوردهای متقن*تر به پیامد سنگینی منتهی نشود، بنا به ضرورت*های جنگ و رویه*های آزمون و خطا به تلخ*ترین عملیات هشت سال دفاع مقدس تبدیل شد. این تلخی را شاید بتوان در کلام و سخن یکی از سرداران زمان جنگ عریان و واقعی*تر دریافت نمود. قاسم سلیمانی فرمانده کنونی **** قدس و یکی از فرماندهان جنگ، در پیامی به مراسم گرامیداشت شهدای عملیات کربلای ۴ در کرمان به آن اشاره کرده است: «در کربلای چهار، جوی*های خون کوچکی روان بود و من این جوی*های خون را به چشم خودم دیدم و دیدم چگونه آن*ها بدون ذره*ای ابهام، ترس و تردید به اروند زدند، در حالی که دشمن در بالای خاکریز*ها به آن*ها نگاه می*کرد و تک تک آن*ها را با تیربارهای خود نشانه می*رفت و آن*ها ذره*ای ترس به خودشان راه ندادند.»(۱۰)
روایت*های امروز از شب حادثه
ماجرای کشف غواصان شهدای عملیات کربلای ۴ یک بار دیگر گمانه*زنی*ها مبنی بر مقصران و مسببان شکست*های نظامی را در افکار عمومی طرح کرد. در سال*های گذشته یحیی رحیم صفوی نکات مهمی را در مورد عملیات*های کربلای ۴ و ۵ ایراد کرده بود. از سوی دیگر، آیت*الله هاشمی رفسنجانی نیز در خاطرات خود چندین بار چالش*های مربوط به تصمیمات اساسی در سرنوشت جنگ را موضوع مباحث خود قرار داده و ***ها نکاتی مطرح می*کرد که بازتاب گسترده*ای داشت. مهم*ترین و جنجالی*ترین این اظهارات، مربوط به سخنان شهریور ماه سال گذشته ایشان بود که اشاره کرد در دوران جنگ جلوی اعدام چند تن از فرماندهان را گرفته، که از نظر امام مسبب شکست*های **** اسلام شده بودند. اما هشت ماه بعد، حجت*الاسلام علی رازینی رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح در خصوص صدور حکم اعدام برای برخی فرماندهان عالی*رتبه در دوره جنگ اظهار داشت: «موضوع خیانت فرماندهان به هیچ عنوان مطرح نبود و امام هیچ*وقت نگفتند فرماندهان خائن هستند.»(۱۱)
مجتبی ذوالنور، مشاور کنونی فرمانده **** در جدیدترین موضع*گیری درباره عملیات کربلای ۴ درباره مقصر بودن هاشمی رفسنجانی یا رحیم صفوی گفته است: «در عملیات کربلای ۴ و والفجر مقدماتی کسی مقصر نبود بلکه مجموعه عوامل اتفاقاتی را رقم زد و عدم الفتح حاصل شد.» ذوالنور تصریح کرد: «در دوران دفاع مقدس در اکثر عملیات*ها توفیقاتی حاصل می*شد و گاهی اوقات بخش*هایی را از دست می*دادیم و بخش*هایی هم پس گرفته می*شد و عملیات*های موفقیت*آمیزی مثل فتح*المبین و بیت*المقدس در دوران دفاع مقدس انجام گرفت.»(۱۲)
بازگشت غواصان شهید دست بسته بار دیگر زوایایی از عملیات کربلای ۴ را نمایان کرد که به گفته رحیم صفوی، «به دلیل لو رفتن توسط فرد خبیثی که بعدها پناه شد، با شکست مواجه شد.»(۱۳)
منابع:
۱ـ ناگفته*های کربلای ۵ به روایت سردار رحیم صفوی، ایرنا، ۲۴ دی ۱۳۸۹
۲ـ گفت*وگو با آیت*الله هاشمی رفسنجانی، روزنامه همشهری، اول مهر ۱۳۸۲
۳ـ پشت صحنه بزرگترین ناکامی ایران در جنگ، آینده، خرداد ۱۳۹۴
۴ـ گفت*وگو با آیت*الله طاهری اصفهانی، روزنامه اعتماد ملی، ۹ خرداد ۱۳۸۵
۵ـ عراق و منافقین خبر داشتند اما، حسام*الدین آشنا، ۴ خرداد ۱۳۹۴
۶ـ آرامش و چالش، هاشمی رفسنجانی، اول اسفند ۱۳۶۲
۷ـ همانجا
۸ـ اظهارات کوثری درباره نقش هاشمی در دفاع مقدس، خبرآنلاین، ۷ فروردین ۱۳۹۴
۹ـ ناگفته*های سردار کوثری از عملیات کربلای ۴ و ۵، خبرگزاری فارس، ۱۷ دی ۱۳۹۲
۱۰ـ قاسم سلیمانی از عاشورای کربلای ۴ می*گوید، ایسنا، ۶ دی ۱۳۹۲
۱۱ـ گفت*وگوی حجت*الاسلام رازینی با خبرگزاری فارس، ۲۷ شهریور ۱۳۹۴
۱۲ـ گفت*وگوی باشگاه خبرنگاران جوان با مجتبی ذوالنور، ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۴
۱۳- اظهارات رحیم صفوی در یادواره شهدای عملیات کربلای ۴، خبرگزاری دفاع مقدس، ۱ دی ۱۳۹۳
